مالى که از كسب به دست آورده
مسأله ۱۷۶۹ ـ هرگاه انسان از تجارت يا صنعت يا كسبهاى ديگر مالى به دست آورد ، اگر چه مثلا اجرت به جا آوردن نماز و روزه ميّتى باشد ، چنانچه از مخارج سال خود و عيالاتش زياد بيايد ، بايد خمس ـ يعنى پنج يك ـ آن را به دستورى كه بعد ذكر مى شود بدهد.
مالی که از غير كسب به دست آورد
مسأله ۱۷۷۰ ـ اگر از غير كسب مالى به دست آورد ، مثلا چيزى به او ببخشند ، در صورتى كه آن بخشيده شده قدر و قيمت معتنا بهى نزد مردم داشته باشد و از مخارج سالش زياد بيايد ، خمس آن را بايد بدهد.
مهر زن و عوض خلع وارث
مسأله ۱۷۷۱ ـ مهر زن و مالى را كه مرد عوض طلاق خلع مى گيرد ، خمس ندارد ، و همچنين ارثى كه به انسان مى رسد خمس ندارد ، ولى اگر مثلا با كسى خويشاوندى داشته و گمان ارث بردن از او نداشته ، بايد خمس آن ارث را در صورتى كه از مخارج سالش زياد بيايد بدهد.
ارث از کسی خمس آن را نداده يا بدهكار است
مسأله ۱۷۷۲ ـ اگر مالى از كسى كه معتقد به خمس است به ارث به او برسد و بداند كسى كه اين مال از او به ارث رسيده خمس آن را نداده ، بايد خمس آن مال را با اذن حاكم شرع بدهد ، و اگر در خود آن مال خمس نباشد و وارث بداند كسى كه مال از او به ارث رسيده خمس بدهكار است ، آن خمس مانند بقيّه ديون به آن مال تعلّق مى گيرد ، و تا ادا نشده حقّ تصرّف در آن مال را ندارد ، و در صورتى كه بخواهد خمس را از آن مال بردارد ، بايد از حاكم شرع اذن بگيرد.
مالی که به واسطه قناعت از مخارج سال زياد بيايد
مسأله ۱۷۷۳ ـ اگر به واسطه قناعت كردن چيزى از مخارج سال انسان زياد بيايد ، بايد خمس آن را بدهد.
مال كسى كه تمام مخارجش را ديگرى مى دهد
مسأله ۱۷۷۴ ـ كسى كه ديگرى تمام مخارج او را مى دهد ، بايد خمس تمام مالى را كه به دست مى آورد بدهد.
درآمد حاصله از وقف خاصّ
مسأله ۱۷۷۵ ـ اگر ملكى را بر افراد معيّنى ـ مثلا بر اولاد خود ـ وقف نمايد ، چنانچه در آن ملك زراعت و درختكارى كنند و از آن چيزى به دست آورند و از مخارج سال آنان زياد بيايد ، بايد خمس آن را بدهند ، و همچنين اگر طور ديگرى هم از آن ملك نفع ببرند ـ مثلا اجاره آن را بگيرند ـ بايد خمس مقدارى را كه از مخارج سالشان زياد مى آيد بدهند.
مالى كه فقير بابت خمس و زكات و صدقه گرفته يا از آن منفعتى برده
مسأله ۱۷۷۶ ـ اگر مالى را كه فقير بابت خمس و زكات گرفته از مخارج سالش زياد بيايد ، بنابر احتياط واجب خمس آن را بدهد ، و اگر از آن مالى كه به او داده اند منفعتى ببرد ـ مثلا از درختى كه بابت خمس به او داده اند ميوه اى به دست آورد ـ و از مخارج سالش زياد بيايد ، بايد خمس آن را بدهد ، و مالى را كه به عنوان صدقه به كسى داده اند اگر از مخارج سالش زياد بيايد ، بايد خمس آن را بدهد.
خرید با عين پول خمس نداده
مسأله ۱۷۷۷ ـ اگر با عين پول خمس نداده جنسى را بخرد ، يعنى به فروشنده بگويد اين جنس را به اين پول مى خرم ، چنانچه حاكم شرع معامله پنج يك آن را اجازه بدهد ، معامله صحيح است ، و خريدار بايد پنج يك آن جنس را به حاكم شرع بدهد ، و اگر اجازه نكند ، معامله آن مقدار باطل است ، پس اگر پولى را كه فروشنده گرفته از بين نرفته است ، حاكم شرع خمس همان پول را مى گيرد ، و اگر از بين رفته عوض خمس را از فروشنده يا خريدار مطالبه مى كند.
خرید به ذمه و بهاى آن از پول خمس نداده
مسأله ۱۷۷۸ ـ اگر جنسى را به ذمّه بخرد و بعد از معامله بهاى آن را از پول خمس نداده ادا كند ، معامله اى كه كرده صحيح است ، و به مقدار پنج يك آن پول به فروشنده مديون است ، و پولى را كه به فروشنده داده اگر از بين نرفته ، حاكم شرع پنج يك همان را مى گيرد ، و اگر از بين رفته عوض آن را از خريدار يا فروشنده مطالبه مى كند.
اگر مالى را كه خمس آن داده نشده بخرد
مسأله ۱۷۷۹ ـ اگر مالى را كه خمس آن داده نشده بخرد ، چنانچه حاكم شرع معامله پنج يك آن را اجازه نكند ، معامله آن مقدار باطل است و حاكم شرع مى تواند پنج يك آن مال را بگيرد ، و اگر اجازه كند معامله صحيح است و خريدار بايد مقدار پنج يك عوض آن را به حاكم شرع بدهد ، و اگر به فروشنده داده مى تواند از او پس بگيرد.
بخشیدن چيزى را كه خمس آن داده نشده
مسأله ۱۷۸۰ ـ اگر چيزى را كه خمس آن داده نشده ، به كسى ببخشد پنج يك آن چيز به آن كس منتقل نمى شود.
مالی از كافر يا كسى كه به دادن خمس عقيده ندارد به شيعه برسد
مسأله ۱۷۸۱ ـ اگر از كافر يا كسى كه به دادن خمس عقيده ندارد ، مالى به دست شيعه اثنى عشرى بيايد ، واجب نيست خمس آن را بدهد.
اول سال خمسى براى كسى كه شغل دارد و يا اتفاقاً منفعتى ببرد
مسأله ۱۷۸۲ ـ تاجر و كاسب و صنعتگر و مانند اينها از وقتى كه منفعت مى برند ـ كه اوّل سال آنهاست ـ يك سال كه بگذرد بايد خمس آنچه را كه از خرج سالشان زياد مى آيد بدهند ، و كسى كه شغلش كاسبى نيست اگر اتّفاقاً منفعتى ببرد ، بعد از آن كه يك سال از موقعى كه فايده برده بگذرد ، بايد خمس مقدارى را كه از خرج سالش زياد آمده بدهد.
اداى خمس منفعت يا تأخير آن تا آخر سال و قمرى بودن سال
مسأله ۱۷۸۳ ـ انسان مى تواند در بين سال هر وقت منفعتى به دستش آيد و آن منفعت زايد بر مخارجش باشد ، خمس آن را همان وقت بدهد ، و جايز است دادن خمس را تا آخر سال تأخير بيندازد ، و بنابر احتياط واجب سال خمس را سال قمرى قرار دهد.
کسی که سال خمسى دارد و در بين سال بميرد
مسأله ۱۷۸۴ ـ كسى كه مانند تاجر و كاسب براى دادن خمس سال دارد ، اگر منفعتى به دست آورد و در بين سال بميرد ، بايد مخارج تا موقع مرگش را از آن منفعت كسر نمايند و خمس باقى مانده را بدهند.
پائین آمدن قيمت جنسى كه براى تجارت خريده در آخر سال
مسأله ۱۷۸۵ ـ اگر قيمت جنسى را كه براى تجارت خريده در بين سال بالا رود و آن را نفروشد و تا سالش نگذشته قيمتش پايين آيد ، خمس مقدارى كه بالا رفته بر او واجب نيست.
بالا رفتن قيمت جنسى كه براى تجارت خريده و تا بعد از سال نفروشد
مسأله ۱۷۸۶ ـ اگر قيمت جنسى كه براى تجارت خريده بالا رود و به اميد اين كه قيمت آن بالاتر رود تا بعد از تمام شدن سال آن را نفروشد و قيمتش پايين آيد ، چنانچه به اندازه اى كه بين تجّار متعارف است نگه داشته ، خمس مقدارى كه بالا رفته بر او واجب نيست ، و امّا اگر بيش از آن مقدار بدون عذر نگه داشته ، بنابر احتياط واجب خمس آن مقدار را بدهد.
بالا رفتن قیمت در غیر مال التجاره مالى
مسأله ۱۷۸۷ ـ اگر غير مال التجارة مالى داشته باشد كه متعلق خمس نباشد ، در صورتى كه به ارث به او رسيده باشد ، چنانچه قيمتش بالا برود ـ اگر چه آن را بفروشد ـ مقدارى كه بر قيمتش اضافه شده خمس ندارد ، و همچنين است اگر به غير معاوضه مالك آن شده ، چه از اوّل متعلق خمس نبوده ـ مثل آن كه مسكنى كه مورد حاجت اوست به او بخشيده باشند ، و در مؤونه سال صرف شده باشدـ يا متعلق خمس بوده و خمس آن را از همان مال داده باشد ، مثل مالى كه به حيازت مالك شده و خمس آن را داده است.
ولى اگر به معاوضه مالك شده باشد ، چنانچه قيمتش بالا برود تا زمانى كه نفروخته خمس ندارد ، و اگر فروخت ، در صورتى كه مؤونه نباشد آن زياده خمس دارد ، و در صورتى كه مؤونه باشد بنابر احتياط واجب خمس مقدار زايد را بدهد ، و در هر دو صورت اگر در مؤونه سال صرف شود ، خمس ندارد.
احداث باغ به قصد تجارت يا مصرف ميوه آن
مسأله ۱۷۸۸ ـ اگر باغى احداث كند براى آن كه بعد از بالا رفتن قيمتش آن را بفروشد ، بايد خمس ميوه و نموّ درختها و بنابر احتياط خمس زيادى قيمت باغ را بدهد ، و اگر قصدش اين باشد كه به ميوه آن تجارت كند ، بايد خمس ميوه و نموّ درختها را بدهد ، ولى اگر قصدش اين باشد كه از ميوه آن استفاده شخصى كند ، فقط بايد خمس ميوه درختها را در صورتى كه زايد بر استفاده اش باشد بدهد.
کاشت درخت بيد و چنار و مانند اينها
مسأله ۱۷۸۹ ـ اگر درخت بيد و چنار و مانند اينها را بكارد ، در صورتى كه خمس آنها را داده باشد بايد هر سال خمس نموّ آنها را بدهد ، و همچنين اگر مثلا از شاخه هاى درخت كه معمولا هر سال مى برند استفاده اى ببرد و به تنهايى يا با منفعتهاى ديگر كسبش از مخارج سال او زياد بيايد ، در آخر هر سال بايد خمس آنها را بدهد ، امّا در صورتى كه خمس آن درخت را نداده و نموّ كرده باشد بايد خمسِ اصل درخت و نموِّ آن خمس و خمسِ نموِّ حصّه خود را بدهد.
كسى كه چند رشته كسب دارد
مسأله ۱۷۹۰ ـ كسى كه چند رشته كسب دارد ، مثلا اجاره ملك مى گيرد و خريد و فروش و زراعت هم مى كند ، بايد خمس فايده هايى را كه در آخر سال از مخارج او زياد مى آيد بدهد ، و چنانچه از يك رشته نفع ببرد و از رشته ديگر ضرر كند ، بنابر احتياط مستحبّ خمس نفعى را كه برده بدهد.
خرجهائى كه براى به دست آوردن فايده مى شود
مسأله ۱۷۹۱ ـ خرجهايى را كه انسان براى به دست آوردن فايده مى كند ـ مانند دلالى و حمّالى ـ از مؤونه تحصيل منفعت شمرده مى شود و مى تواند از سود كسر كند و نسبت به آن مقدار خمس ندارد.
آنچه از منافع كسب صرف در مخارج آن سال می شود
مسأله ۱۷۹۲ ـ آنچه از منافع كسب در بين سال به مصرف خوراك و پوشاك و اثاثيه و خريد منزل و ازدواج فرزند و جهيزيه دختر و زيارت و مانند اينها از امورى كه از مخارج آن سال حساب مى شود مى رسد ـ در صورتى كه از شأن او زياد نباشد ـ خمس ندارد.
مالى را كه به مصرف نذر و كفاره يا جايزه و هديه كرده
مسأله ۱۷۹۳ ـ مالى را كه انسان به مصرف نذر و كفّاره مى رساند ، جزء مخارج ساليانه است ، و نيز مالى را كه به كسى مى بخشد يا جايزه مى دهد ـ در صورتى كه از شأن او زياد نباشد ـ از مخارج ساليانه حساب مى شود.
جهيزيه دختر
مسأله ۱۷۹۴ ـ اگر انسان در شهرى باشد كه معمولا هر سال مقدارى از جهيزيه دختر را تهيّه مى كنند ، در صورتى كه آن شخص نتواند در غير اين صورت جهيزيه را تهيّه كند و ندادن جهيزيه منافى شأن او باشد ، چنانچه در بين سال از منافع آن سال جهيزيه بخرد ، خمس ندارد ، و اگر از منافع آن سال در سال بعد جهيزيه تهيّه نمايد ، بايد خمس آن را بدهد.
مالى را كه خرج سفر حج و زيارتهاى ديگر مىكند
مسأله ۱۷۹۵ ـ مالى را كه خرج سفر حجّ و زيارتهاى ديگر مى كند ، از مخارج سالى حساب مى شود كه در آن سال خرج كرده ، و اگر سفر او تا مقدارى از سال بعد طول بكشد ، آنچه در سال بعد از منافع سال قبل خرج مى كند بايد خمس آن را بدهد.
كسر مخارج سال از درآمد سال يا از مالی كه خمس آن واجب نيست
مسأله ۱۷۹۶ ـ كسى كه از كسب و تجارت فايده اى برده ، اگر مال ديگرى هم دارد كه خمس آن واجب نيست ، مى تواند مخارج سال خود را فقط از فايده كسبش حساب كند.
آذوقهاى كه در آخر سال زياد آمده باشد
مسأله ۱۷۹۷ ـ آذوقه اى كه براى مصرف سالش از منافع كسبش خريده ، اگر در آخر سال زياد بيايد ، بايد خمس آن را بدهد ، و چنانچه بخواهد قيمت آن را بدهد ، در صورتى كه قيمتش از وقتى كه خريده زياد شده باشد ، بايد قيمت آخر سال را حساب كند.
اثاثيه و زیور آلات زنانه که احتياجش از آنها برطرف شده
مسأله ۱۷۹۸ ـ اگر از منفعت كسب پيش از دادن خمس اثاثيه اى براى منزل بخرد ، هر وقت احتياجش از آن بر طرف شد ، خمس ندارد ، و همچنين است زيور آلات زنانه در صورتى كه وقت زينت كردن زن با آنها گذشته باشد.
