معاملات باطل و حرام و عقوبت غشّ در معامله
مسأله ۲۰۸۳ ـ بعضى از معاملات باطل است و حرام نيست ، و بعضى حرام است و باطل نيست ، و بعضى باطل و حرام است ، و عمده اينها از اين قرار است:
(اوّل) بعضى از اعيان نجسه ، مانند مشروبات مسكر و خوك كه خريد و فروش اين دو باطل و حرام است ، و همچنين مردار نجس و سگ غير شكارى كه خريد و فروش اين دو باطل و بنابر احتياط حرام است.
و در غير اينها در صورتى كه منفعت عقلايى حلالى داشته باشد ـ مثلا غائط را كود كنند يا خون را به مريض تزريق نمايند ـ خريد و فروش آن صحيح و حلال است ، ولى احتياط مستحبّ ترك آن است.
(دوم) خريد و فروش مال غصبى ، كه بدون اجازه مالكش باطل است ، ولى تكليفاً حرام نيست ، بلكه تصرّفات خارجيه در مال غصبى حرام است.
(سوم) خريد و فروش چيزى كه نزد مردم ماليّت ندارد و خريد و فروش آن نزد آنان سفيهانه است ـ مانند حيواناتى كه پيش مردم ارزش ندارد ـ باطل است و حرام نيست.
(چهارم) معامله چيزى كه منافع معمولى آن فقط كار حرام باشد ـ مانند اسباب قمار ـ كه باطل و حرام است.
(پنجم) معامله اى كه در آن ربا باشد باطل و حرام است.
(ششم) فروش جنسى كه با چيز ديگر مخلوط است در صورتى كه آن چيز معلوم نباشد و فروشنده هم به خريدار نگويد ، مثل فروختن روغنى كه آن را با پيه مخلوط كرده است ، يا بها قرار دادن چيزى كه در آن غش شده است ، و چنين معامله اى حرام و در بعضى از صور ـ كه خواهد آمد ـ باطل است.
پيغمبر اكرم (صلى الله عليه وآله وسلم) فرموده اى دارد به اين مضمون: از مسلمانان نيست كسى كه با مسلمانان غش كند.
و از آن حضرت روايت شده كه: هر كه با برادر مسلمان خود غش كند خداوند بركت روزى او را مى برد و معيشت او را بر او فاسد مى كند و او را به خودش واگذار مى كند.
فروختن چيز پاكى كه نجس شده و آب كشيدن آن ممكن است
مسأله ۲۰۸۴ ـ فروختن چيز پاكى كه نجس شده و آب كشيدن آن ممكن است ، اشكال ندارد ، ولى اگر مشترى آن چيز را براى صرف در مثل خوردن و آشاميدن بخواهد يا براى عملى كه طهارت ظاهرى براى صحّت آن كافى نيست ـ مثل آن كه آب را براى وضو گرفتن و غسل كردن بخواهدـ نجاست آن را بايد به او بگويد ، و همچنين بنابر احتياط واجب اگر لباس است و مشترى مى خواهد با لباس پاك واقعى نماز بخواند ، هر چند كه در نماز طهارت ظاهرى بدن و لباس براى جاهل كفايت مى كند.
خريد و فروش چيز پاكى كه نجس شده و آب كشيدن آن ممكن نيست
مسأله ۲۰۸۵ ـ اگر چيز پاكى كه آب كشيدن آن ممكن نيست نجس شود ، در صورتى كه منفعت عقلايى حلالى داشته باشد ، خريد و فروش آن مانعى ندارد ، ولى اگر مشترى آن را براى مثل خوردن و آشاميدن بخواهد يا نجاست آن موجب شود كه عمل مشروط به طهارت او باطل شود ، مثلا بخواهد نفت نجس را بسوزاند ، ولى سبب نجاست خوراك او شود يا بدن او نجس شود كه در نتيجه وضو يا غسلش باطل گردد ، واجب است فروشنده نجاست آن را به مشترى بگويد ، و همچنين ـ بنابر احتياط واجب ـ در جايى كه اگر چه نجاست بدن موجب بطلان وضو و غسل نشود ، ولى مشترى بخواهد با لباس و بدن پاك واقعى نماز بخواند.
خريد و فروش دواهاى نجس خوردنى
مسأله ۲۰۸۶ ـ خريد و فروش دواهاى نجس خوردنى ، در صورتى كه منفعت عقلايى حلالى غير از خوردن نداشته باشند ، باطل است ، و در صورتى كه داشته باشند صحيح است ، ولى بايد نجاستش را به مشترى بگويند ، و اگر خوردنى نباشد خريد و فروشش جايز است ، ولى بايد به طورى كه در مسأله قبل گذشت به مشترى اعلام شود.
خريد و فروش روغن هايى كه از ممالك غير اسلامى مى آورند
مسأله ۲۰۸۷ ـ خريد و فروش روغنهايى كه از ممالك غير اسلامى مى آورند ، اگر نجس بودن آنها معلوم نباشد ، اشكال ندارد ، و همچنين اگر معلوم باشد و منفعت عقلايى حلالى داشته باشد ، ولى در اين صورت فروشنده بايد به خريدار بر طبق آنچه كه در مسأله «۲۰۸۵» گذشت اعلام نمايد.
و روغنى را كه از حيوان بعد از جان دادن آن مى گيرند ، هر چند احتمال آن برود كه به دستور شرع كشته شده ، چنانچه از دست كافر بگيرند ـ در صورتى كه احراز نشود كه آن كافر از دست مسلمان يا از بازار مسلمين گرفته استـ يا از ممالك غير اسلامى بياورند ، خوردنش حرام و خريد و فروش آن باطل و محكوم به نجاست است.
خريد و فروش پوست روباه و مانند آن
مسأله ۲۰۸۸ ـ اگر روباه و مانند آن را به غير دستورى كه در شرع معيّن شده كشته باشند ، يا خودش مرده باشد ، خريد و فروش پوست آن باطل ، و بنابر احتياط حرام است.
چرمى كه از ممالك غير اسلامى يا از دست كافر گرفته مى شود
مسأله ۲۰۸۹ ـ چرمى كه از ممالك غير اسلامى مى آورند ، يا از دست كافر گرفته مى شود ـ در صورتى كه احراز نشود كه آن كافر از دست مسلمان يا از بازار مسلمين گرفته است ـ هر چند احتمال برود از حيوانى است كه به دستور شرع كشته شده ، خريد و فروش آن باطل و نماز در آن جايز نيست.
خرید چرم یا روغن از دست مسلمانى كه آن را از دست كافر گرفته
مسأله ۲۰۹۰ ـ روغنى كه از حيوان بعد از جان دادنش گرفته شده ، يا چرمى كه از دست مسلمان گرفته شود و انسان بداند كه آن مسلمان آن را از دست كافر گرفته و تحقيق نكرده كه از حيوانى است كه به دستور شرع كشته شده يا نه ، خريد و فروشش باطل ، و نماز در آن چرم و خوردن آن روغن جايز نيست.
معامله مشروبات مسكر
مسأله ۲۰۹۱ ـ معامله مشروبات مسكر حرام و باطل است.
فروختن مال غصبى با عدم اجازه مالك
مسأله ۲۰۹۲ ـ فروختن مال غصبى با عدم اجازه مالك باطل است ، و فروشنده بايد پولى را كه از خريدار گرفته به او برگرداند.
قصد خريدار به اين كه عوض جنسى را كه مى خرد ندهد
مسأله ۲۰۹۳ ـ اگر خريدار قاصد معامله است ولى قصدش اين باشد كه عوض جنسى را كه مى خرد ندهد ، معامله صحيح است و واجب است عوض را به فروشنده بدهد.
خريدار جنسى را به ذمه بخرد و مافى الذمه را از مال حرام ادا كند
مسأله ۲۰۹۴ ـ اگر خريدار جنسى را به ذمّه بخرد و ما فى الذمّه را از مال حرام ادا كند ، معامله صحيح است ، ولى تا آنچه را كه بدهكار است از مال حلال ندهد ، ذمّه اش برئ نمى شود.
خريد و فروش آلات لهو و سازهاى بچه ها و آلات مشتركه
مسأله ۲۰۹۵ ـ خريد و فروش آلات لهو مثل تار و ساز حرام است ، و اين حكم در سازهاى كوچك كه بازيچه بچّه ها است ، مبنى بر احتياط است ، و امّا آلات مشتركه مثل راديو و ضبط صوت در صورتى كه براى استعمال در حرام نباشد ، خريد و فروش آن مانعى ندارد.
چيزى را به این قصد بفروشد كه آن را در حرام مصرف كنند
مسأله ۲۰۹۶ ـ اگر چيزى را كه مى شود استفاده حلال از آن ببرند ، به كسى كه در حرام مصرف مى كند به قصد اين بفروشد كه آن را در حرام مصرف كند ، مثلا انگور را به اين قصد بفروشد كه از آن شراب تهيّه نمايند ، معامله آن حرام و باطل است ، ولى اگر به اين قصد نفروشد و فقط بداند كه مشترى از انگور شراب تهيّه خواهد كرد ، معامله اشكال ندارد.
ساختن مجسمه جاندار و نقاشى آن و خريد و فروش و نگهدارى آن
مسأله ۲۰۹۷ ـ ساختن مجسّمه جاندار حرام است ، و همچنين نقاشى آن بنابر احتياط ، و خريد و فروش و نگهدارى آن جايز است ، اگر چه احوط ترك است.
معامله و تصرف چيزى كه از قمار يا دزدى يا معامله باطل تهيه شده
مسأله ۲۰۹۸ ـ چيزى كه از قمار يا دزدى يا از معامله باطل تهيّه شده ، معامله بر آن فضولى است، و صحّت و نفوذ آن محتاج به اجازه مالك يا ولىّ اوست، و تصرّف در آن حرام است ، و در دست هر كس كه باشد بايد به مالك يا ولىّ او برگرداند.
روغنى كه با پيه مخلوط است به معامله شخص یا در ذمه
مسأله ۲۰۹۹ ـ اگر روغنى را كه با پيه مخلوط است بفروشد ، چنانچه مورد معامله عين شخصى باشد، مثلا بگويد اين يك من روغن را مى فروشم، دو صورت دارد:
(اوّل) آن كه مقدار پيه مخلوط به اندازه اى است كه عرفاً مى گويند اين يك من روغن است ولى غش دارد ، در اين صورت معامله صحيح است و خريدار حقّ فسخ دارد.
(دوم) آن كه مقدار پيه مخلوط به اندازه اى است كه عرفاً نمى گويند اين يك من روغن است ، بلكه مى گويند روغن و پيه است ، در اين صورت معامله به مقدار پيهى كه در آن است باطل است ، و پولى كه فروشنده براى پيه آن گرفته مال مشترى و پيه مال فروشنده است ، و مشترى مى تواند معامله روغن خالصى را هم كه در آن است فسخ كند.
و اگر مورد معامله عين شخصى نباشد ، بلكه يك من روغن در ذمّه بفروشد و بعد روغنى كه پيه دارد بدهد ، مشترى مى تواند آن روغن را پس بدهد و روغن خالص را مطالبه نمايد.
ربا در معاملاتى كه با وزن يا پيمانه مىفروشند
مسأله ۲۱۰۰ ـ اگر مقدارى از جنسى را كه با وزن يا پيمانه مى فروشند ، به زيادتر از همان جنس بفروشد ـ مثلا يك من گندم را به يك من و نيم گندم بفروشدـ ربا و حرام و معامله باطل است ، و همچنين اگر يكى از آن دو سالم و ديگرى معيوب ، يا يكى خوب و ديگرى بد باشد ، يا با يكديگر تفاوت قيمت داشته باشند ، چنانچه مورد خريد و فروش تفاوت در مقدار داشته باشد ، باز هم ربا و حرام و معامله باطل است ، پس اگر مس درست را بدهد و بيشتر از آن مس شكسته بگيرد ، يا برنج صدرى را بدهد و بيشتر از آن برنج گرده بگيرد ، يا طلاى ساخته را بدهد و بيشتر از آن طلاى نساخته بگيرد ، ربا و حرام مى باشد و معامله هم باطل است.
شرط اضافه از غير از جنسى كه مىفروشد در معاملات ربوی
مسأله ۲۱۰۱ ـ اگر چيزى را كه اضافه مى گيرد غير از جنسى باشد كه مى فروشد ، مثلا يك من گندم به يك من گندم و يك قران پول بفروشد ، باز هم ربا و حرام و معامله باطل است ، بلكه اگر چيزى زيادتر نگيرد ولى شرط كند كه خريدار عملى براى او انجام دهد ، باز هم ربا و حرام و معامله باطل است.
در صورتی که بخواهند در معامله ربا نشود
مسأله ۲۱۰۲ ـ اگر در اجناسى كه با وزن يا پيمانه مى فروشند ، بخواهند در معامله ربا نشود ، بايد ملاحظه كنند كه در يكى از دو طرف معامله زياده يا آنچه در حكم زياده است ـ چنانچه در مسأله قبل گذشت ـ محقّق نشود ، مثلا يك من گندم و يك دستمال را به يك من و نيم گندم نقد بفروشد ، كه نيم من گندم زيادى در مقابل دستمال باشد ، و همچنين است اگر در هر دو طرف چيزى زياد كنند ، مثلا يك من گندم و يك دستمال را به يك من و نيم گندم و يك دستمال ـ با ملاحظه آنچه كه گذشت ـ بفروشد.
چيزى كه به متر و ذرع يا به شماره معامله مى كنند
مسأله ۲۱۰۳ ـ اگر چيزى را كه مثل پارچه با متر و ذرع مى فروشند ، يا چيزى را كه مثل گردو و تخم مرغ با شماره معامله مى كنند ، بفروشد و زيادتر بگيرد ، در صورتى كه معامله بين دو عين شخصى باشد اشكال ندارد ، و همچنين است اگر به مافى الذمّه بفروشد و بين آنها امتياز باشد ، مثل اينكه ده عدد تخم مرغ بزرگ را به يازده عدد متوسط در ذمّه بفروشد ، ولى اگر بين آنها هيچ امتياز نباشد صحّت معامله محلّ اشكال است ، و همچنين فروختن اسكناس ـ هر چند معدود است ـ به زيادتر در صورتى كه هر دو از يك جنس باشند ، چه هر دو عين شخصى يا شخصى به ما فى الذمّه باشد ، محلّ اشكال است.
جنسى كه در بعضى شهرها با وزن و در بعضى با شماره می فروشند
مسأله ۲۱۰۴ ـ جنسى را كه در بعضى از شهرها با وزن يا پيمانه مى فروشند ، و در بعضى از شهرها با شماره معامله مى كنند ، در صورتى كه غلبه اى در بين نباشد ، حكم آن در هر شهرى بر طبق معمول آن شهر است ، و همچنين در صورتى كه آن را در غالب شهرها با وزن يا پيمانه بفروشند و در بعضى از شهرها با شماره معامله كنند ، هر چند در اين صورت احتياط آن است كه آن جنس را به زيادتر از آن نفروشند.
زیاده در چيزى كه از يك جنس نباشد
مسأله ۲۱۰۵ ـ اگر چيزى را كه مى فروشد و عوضى را كه مى گيرد از يك جنس نباشد ، زياده گرفتن اشكال ندارد ، پس اگر يك من برنج بفروشد و دو من گندم بگيرد ، معامله صحيح است.
زیاده در جنسى كه از يك چيز عمل آمده باشد
مسأله ۲۱۰۶ ـ اگر جنسى را كه مى فروشد و عوضى را كه مى گيرد از يك چيز عمل آمده باشد ، بايد در معامله زيادى نگيرد ، پس اگر يك من روغن گاو بفروشد و در عوض آن يك من و نيم پنير گاو بگيرد ، ربا و حرام و معامله باطل است ، و همچنين است اگر ميوه رسيده را با ميوه نارس از همان جنس معامله كند.
یک جنس حساب شدن جو و گندم در ربا
مسأله ۲۱۰۷ ـ جو و گندم در ربا يك جنس حساب مى شود ، پس اگر ـ مثلا ـ يك من گندم بدهد و يك من و پنج سير جو بگيرد ، ربا و حرام و معامله باطل است ، و نيز اگر ده من جو بخرد كه سر خرمن ده من گندم بدهد ، چون جو را نقد گرفته و بعد از مدّتى گندم را مى دهد ، مثل آن است كه زيادى گرفته و حرام و معامله باطل است.
مواردى كه ربا گرفتن جايز است
مسأله ۲۱۰۸ ـ مسلمان از كافر حربى مى تواند ربا بگيرد ، و كافرى كه در پناه اسلام است معامله ربا با او جايز نيست ، ولى بعد از معامله اگر ربا گرفتن در شريعتش جايز باشد ، مى تواند بگيرد ، و پدر و فرزند و شوهر و زن دايمى مى توانند از يكديگر ربا بگيرند.
