احكام نيابت
مسأله ۱۰۰ ـ در نايب امورى شرط است:
اوّل: بلوغ، پس نيابت بچه نابالغ صحيح نيست، ولى نيابت بچه مميز ـ كه خوب و بد را تشخيص مى دهد ـ در صورتى كه از جهت درست انجام دادن اعمال حجّ مورد وثوق باشد، در حجّ واجب بنابر احتياط صحيح نيست، و در حجّ مستحب با اذن ولىّ صحيح است.
دوم: عقل، پس نيابت ديوانه از ديگرى صحيح نيست، چه ديوانگى او هميشگى باشد و يا ادوارى ـ يعنى گاه به گاه ـ در صورتى كه انجام عمل در زمان ديوانگى باشد، ولى نايب گرفتن سفيه مانعى ندارد.
سوم: ايمان، يعنى نايب بايد شيعه دوازده امامى باشد، بنابراين نيابت غير مؤمن ـ اگرچه عمل را برطبق مذهب ما به جا آورده و قصد قربت هم از او حاصل شود ـ صحيح نيست.
چهارم: آن كه بر نايب، در سال نيابت، حجّ واجب فعلى و منجّز نباشد، بلكه نيابت شخص جاهل به وجوب حجّ بر ذمّه اش به جهل قصورى كه در جهلش معذور مى باشد محلّ اشكال است، و اين شرط ـ شرط چهارم ـ شرط صحت اجاره است، نه شرط صحت حجّ نايب، پس اگر چنين كسى كه حجّ بر او واجب منجّز شده، به نيابت از ديگرى حجّ نمايد، وجوب حجّ از منوب عنه ساقط مى شود، و نايب مستحق اجرة المثل ـ اجرت متعارف عمل ـ است نه اجرتى كه قرار داده شده است، ولى در صورتى كه اجرة المثل بيشتر از اجرت قرار داده شده باشد، احتياط واجب آن است كه در مقدار زايد صلح كنند.
احكام نيابت
مسأله ۱۰۱ ـ در صورتى وجوب حجّ از منوب عنه ساقط مى شود كه نايب اعمال را به طور صحيح انجام دهد، پس لازم است نايب اعمال و احكام حجّ را بداند، اگرچه به راهنمايى ديگرى در هنگام انجام هر عملى باشد، و بايد احراز شود كه نايب ـ از جهت اطمينان و وثوقى كه به او هست ـ اعمال را به طور صحيح انجام داده است، ولى اگر درصحت عمل به جا آورده شده شك شود بنابر صحت آن بگذارد.
احكام نيابت
مسأله ۱۰۲ ـ نيابت بنده از حرّ ـ شخص آزاد ـ با اجازه مولايش مانعى ندارد.
احكام نيابت
مسأله ۱۰۳ ـ نيابت از بچه مميّز مانعى ندارد، ولى نيابت از مجنون محلّ اشكال است مگر به قصد رجاء باشد، ولى اگر حجّ در حال عاقل بودنش بر او مستقر شده باشد و بعد در حال ديوانگى فوت كرده باشد، واجب است از طرف او كسى را براى حجّ اجير نمايند.
نیابت مرد از زن یا نیابت زن از مرد
مسأله ۱۰۴ ـ همجنس بودن نايب و منوب عنه ـ كسى كه از او نيابت شده ـ شرط نيست، بنابراين نيابت مرد از زن، و نيابت زن از مرد صحيح است، ولى احوط و اولى اين است كه همجنس باشند.
نیابت صرورة از طرف صرورة یا غیر صرورة
مسأله ۱۰۵ ـ نايب گرفتن شخص صروره ـ يعنى كسى كه اصلاً به حجّ نرفته ـ را از طرف صروره و غير صروره مانعى ندارد ـ چه نايب يا منوب عنه مرد باشد يا زن ـ ولى در صورتى كه منوب عنه مرد و زنده باشد و متمكّن نباشد حجة الاسلام واجب خود را به جا آورد، احتياط مستحب اين است كه نايب مرد صروره باشد.
نائب گرفتن از طرف منوب عنه کافر یا ناصبی
مسأله ۱۰۶ ـ منوب عنه بايد مسلمان باشد، بنابراين نيابت از كافر صحيح نيست، پس اگر كافر مستطيعى بميرد و وارث او مسلمان باشد نايب گرفتن از او صحيح نيست، و همچنين نايب گرفتن از طرف ناصبى ـ يعنى كسى كه اظهار دشمنى با ائمه طاهرين عليهم السلام و صديقه طاهره عليهاالسلام مى نمايد ـ صحيح نيست، ولى فرزند مؤمن او مى تواند از طرف او نايب شود، و همچنين كسى كه ناصبى از اهل او شمرده مى شود مى تواند حجّ به جا آورد و ثوابش را به او هديه كند، كه موجب تخفيف عذاب از او مى شود.
نیابت از شخص زنده در حج مستحبّی و واجب
مسأله ۱۰۷ ـ نيابت از شخص زنده در حجّ مستحبى مانعى ندارد ـ چه نيابت تبرّعى و مجّانى باشد و يا به اجاره ـ و همچنين در حجّ واجب، ولى به شرط اين كه خود منوب عنه ـ به تفصيلى كه در مسأله (۶۰) گذشت ـ نتواند اعمال را به جا آورد، و نيابت از شخص زنده در غير اين دو مورد صحيح نيست.
نیابت امر قصدی است و لازم است تعیین منوب عنه (نه ذکر نام او)
مسأله ۱۰۸ ـ نيابت امرى قصدى است كه تحقّق پيدا نمى كند مگر اين كه عمل از طرف ديگرى به جا آورده شود، و در صحّت نيابت تعيين منوب عنه به نحوى معتبر است، ولى ذكر نام او شرط صحّت نيست، اگرچه ذكر آن به هنگام انجام اعمال و در تمام مواقف مستحب است.
نیابت به صورت تبرعی و اجاره و جعاله و شرط ضمن عقد
مسأله ۱۰۹ ـ همچنان كه نيابت به صورت تبرّعى ـ بدون عوض ـ و به صورت اجاره صحيح است، به صورت جعاله و شرط در ضمن عقد و مانند اينها صحيح است.
نیابت معذور و عذر طاری
مسأله ۱۱۰ ـ نيابت استيجارى شخصى كه در به جا نياوردن بعض اعمال يا در به جا نياوردن بعض اعمال به طور كامل معذور است، جايز نيست، بلكه اگر چنين شخصى به صورت تبرّع ـ بدون عوض ـ به نيابت ديگرى حجّ نمايد، اكتفا به عمل او مشكل است.
ولى اگر از شهر منوب عنه يا ميقات، در وسعت وقت كسى را كه متمكّن از انجام تمام اعمال و به طور كامل مى باشد، نايب بگيرند، و بعد عجز از بعض اعمال يا انجام آن به طور كامل ـ به جهت تنگى وقت يا غير آن ـ پيش آيد، نيابت او صحيح است، و حجّ از ذمّه منوب عنه ساقط مى شود، به شرط آن كه عجز او از عملى نباشد كه مبطل حجّ عاجز نيز باشد، مثل عجز از وقوف در عرفات و مشعر، بنابراين ـ مثلا ـ نايب گرفتن عاجز از وقوف واجب در مشعر بين طلوع فجر تا طلوع آفتاب از روز قربانى جايز نيست، ولى اگر بعد از نيابت عجز از آن وقوف پيدا شود، مانعى ندارد.
و نيابت شخصى كه به واسطه عذر يا بدون عذر مرتكب محرّمات احرام ـ مانند زير سايه رفتن ـ مى شود، مانعى ندارد.
و همچنين نيابت زن و مانند او از كسانى كه كوچ كردن از مشعر پيش از طلوع فجر و رمى در شب براى آنها جايز است، مانعى ندارد، چه از طرف مرد نايب باشند يا از طرف زن
مرگ نائب پیش از احرام و بعد از آن
مسأله ۱۱۱ ـ اگر نايب پيش از احرام بستن بميرد، ذمّه منوب عنه برىء نمى شود، پس واجب است دو مرتبه نايب گرفتن از او در آنچه كه نايب گرفتن در آن واجب است، و اگر پس از احرام بميرد، چنانچه نايب اجير باشد وجوب حجّ از او ساقط مى شود اگرچه مردنش قبل از دخول حرم باشد، و چنانچه نيابت او تبرّعى و بدون اجرت باشد، بنابر احتياط واجب، وجوب از منوب عنه ساقط نمى شود، و در آنچه گذشت فرقى بين حجة الاسلام و غير آن نيست.
مرگ نائب و استحقاق اجرت
مسأله ۱۱۲ ـ هرگاه اجير بعد از احرام بميرد، چنانچه بر فارع نمودن ذمه منوب عنه از حجّ اجير شده باشد، مستحق تمام اجرت مى شود، و چنانچه بر انجام اعمال اجير شده باشد، به نسبت آنچه انجام داده است، از اجرت استحقاق دارد در صورتى كه اجرت بر اعمال، به نحو توزيع ملاحظه شده باشد، و اگر پيش از احرام و پس از انجام بعضى از مقدّمات حجّ بميرد، و انجام مقدّمات نيز داخل در مورد اجاره باشد، و اجرت به نحو توزيع بر مقدمات و اعمال ملاحظه شده باشد، به نسبت آنچه انجام داده استحقاق دارد، و اگر به نحو توزيع ملاحظه نشده باشد، بلكه اجرت برانجام مجموع اعمال باشد مستحق چيزى از اجرت نيست.
نیابت اجیر با تعیین راه مشخص و حکم صورتی که از راه دیگر برود
مسأله ۱۱۳ ـ هرگاه شخصى را براى حجّ از بلد منوب عنه اجاره كنند و راه را معيّن نكنند، اجير مخيّر است هر راهى را كه بخواهد انتخاب كند، و اگر معيّن كنند بايد از همان راه برود، و چنانچه از راه ديگرى برود و حجّ را به جا آورد، اگر رفتن از راه معيّن شده به عنوان شرط اجاره باشد نه يكى از اجزاء عمل مورد اجاره، اجير مستحق تمام اجرت است، و مستأجر ـ يعنى كسى كه او را اجاره كرده ـ حق فسخ اجاره را دارد، و چنانچه فسخ نمايد، بنابر مشهور فقها(اعلى اللّه مقامهم)اجير مستحق اجرة المثل ـ اجرت متعارف ـ عمل مى شود، ولى احتياط واجب اين است كه در زيادى اجرة المثل بر اجرت تعيين شده با يكديگر مصالحه كنند.
و اگر رفتن از آن راه به عنوان يكى از اجزاء عمل مورد اجاره باشد، باز هم مستأجر حقّ فسخ دارد، و چنانچه فسخ نمايد اجير مستحق اجرت تعيين شده نخواهد بود، و نيز هيچ اجرتى را بابت راهى كه طى كرده مستحق نمى شود، ولى نسبت به بقيه اعمالى كه به جا آورده است ـ همان طور كه گذشت ـ بنابر احتياط واجب با يكديگر مصالحه كنند، و چنانچه فسخ ننمايد، به مقدار آنچه انجام داده است از اجرت تعيين شده استحقاق دارد، و به مقدارى كه مخالفت كرده، از اجرت مذكور ساقط مى باشد.
نیابت یک شخص از دو مستأجر
مسأله ۱۱۴ ـ هرگاه شخصى خود را اجير نمايد كه حجّ كسى را خودش در سال معيّنى به جا آورد، اجاره دادن خودش را در همان سال براى حجّ شخص ديگرى صحيح نيست، ولى چنانچه از طرف دو نفر براى انجام حجّ در دو سال اجير شود، و يا يكى از دو اجاره يا هردو مقيّد به مباشرت اجير نباشد، هردو اجاره صحيح است.
نیابت برای سال معین و انجام آن در سال دیگر
مسأله ۱۱۵ ـ هرگاه شخصى خود را براى حجّ در سال معيّنى اجير نمايد، جايز نيست آن را قبل يا بعد از آن سال به جا آورد، ولى اگر قبل يا بعد از سال معيّن انجام داد، چنانچه آنچه در ذمّه منوب عنه بوده ـ به نذر و مانند آن ـ مقيّد به همان سال نباشد، حجّ از ذمّه منوب عنه ساقط شده است، و اجير مستحق اجرتى نخواهد بود در صورتى كه مورد اجاره يك چيز و آن حجّ در سال معيّن بوده باشد، و در صورتى كه مورد اجاره حجّ باشد، ولى آوردن آن در سال معيّن به نحو شرط باشد، حكم استحقاق اجرت بر طبق مسأله (۱۱۳) مى باشد.
نیابت کسی که محصور یا مصدود شده
مسأله ۱۱۶ ـ هر گاه اجير مصدود يا محصور شود كه متمكّن از انجام اعمال نباشد، حكمش حكم كسى است كه حجّ خودش را انجام مى دهد و مصدود يا محصور شده است، و حكم آن خواهد آمد، ان شاءاللّه تعالى.
و در اين صورت، چنانچه مورد عقد اجاره حجّ مقيّد به همان سال باشد اجاره خود به خود به هم مى خورد، و چنانچه مورد اجاره حجّ باشد و مستأجر شرط كرده باشد كه در آن سال به جا آورد، اجاره به هم نمى خورد، و در نتيجه حجّ بر ذمه اجير باقى است، ولى مستأجر حق فسخ اجاره را دارد.
کفاره در حج نیابتی
مسأله ۱۱۷ ـ هرگاه نايب كارى كند كه موجب كفّاره است بايد كفّاره را از مال خود بدهد، چه نيابت به صورت اجاره باشد و چه تبرّعى.
نیابت به اجرتی که کمتر از مخارج حج است
مسأله ۱۱۸ ـ هرگاه شخصى ديگرى را به اجرت معيّنى براى انجام حجّ اجير كند و آن اجرت كفاف مخارج حجّ اجير را ننمايد، بر مستأجر لازم نيست كسرى مخارج او را بپردازد، همچنان كه در صورت زياد آمدن اجرت نمى تواند زيادى را پس بگيرد.
نیابت کسی که حج خود را به جماع قبل از مشعر فاسد نماید
مسأله ۱۱۹ ـ هرگاه شخصى را براى حجّ واجب يا مستحب اجير كنند، و اجير حجّ خود را به جماع قبل از مشعر فاسد نمايد ـ يعنى اين كه پس از بستن احرام حجّ و قبل از وقوف در مشعر با همسر خود جماع كند ـ واجب است حجّ را تمام كند، و با اتمام آن، وجوب حجّ از منوب عنه ساقط مى شود، ولى بايد اجير در سال بعد دوباره حجّ به جا آورد و يك شتر نيز كفّاره بدهد، و اگر نتواند، يك گوسفند بدهد، و مستحق تمام اجرت است، اگرچه در سال بعد ـ با عذر يا بدون عذر ـ حجّ ننمايد.
و تمام احكام ذكر شده، در نيابت تبرّعى نيز جارى است، بجز اين كه نايب مستحق اجرتى نيست.
نیابت و زمان پرداخت اجرت نائب
مسأله ۱۲۰ ـ اجير هرچند با تحقق عقد اجاره مالك اجرت مى شود، ولى پرداخت آن واجب نيست مگر بعد از انجام عمل، البته در صورتى كه شرط پرداخت پيش از عمل نشده باشد، و در حجّ ظاهر اين است كه اجير مى تواند اجرت را پيش از انجام حجّ مطالبه نمايد، و اين به جهت اين است كه در مورد حجّ قرينه بر چنين شرطى وجود دارد ـ اگرچه صريحاً شرط نشده باشد ـ زيرا كه غالباً اجير براى حجّ تا اجرت را نگيرد نمى تواند به حجّ برود و اعمال را انجام دهد.
نیابت و لزوم مباشرت اجیر
مسأله ۱۲۱ ـ هرگاه كسى اجير شود كه خودش حجّ را به جا آورد ـ چه تصريح شود به مباشرت اجير و يا اطلاق عقد و عدم تصريح به خلاف آن مفيد مباشرت باشد ـ نمى تواند شخص ديگرى را بر انجام آن اجير نمايد، مگر با اجازه مستأجر.
نیابت کسی که بعد از اجاره وقت بر او تنگ شده و حجش بدل به افراد شود
مسأله ۱۲۲ ـ هرگاه شخصى را در وسعت وقت براى انجام حجّ تمتّع اجير نمايد، و اتفاقاً وقت براى انجام آن تنگ شود، و اجير از عمره تمتّع به حجّ افراد عدول نمايد و بعد از آن عمره مفرده را انجام دهد، ذمّه منوب عنه از حجّ برىء مى شود، ولى چنانچه اجير براى انجام اعمال حجّ تمتّع اجير شده باشد مستحق اجرت نيست، و چنانچه اجاره بر فارغ كردن ذمّه منوب عنه باشد، مستحق اجرت است.
نیابت از چند نفر در حج مستحبی و واجب
مسأله ۱۲۳ ـ نيابت يك نفر از چند نفر در حجّ مستحبى مانعى ندارد، ولى در حجّ واجب نيابت يك نفر از دو نفر و بيشتر صحيح نيست، مگر اين كه يك حجّ به طور مشترك بر دو نفر يا بيشتر واجب شده باشد، مانند اين كه دو نفر يا بيشتر نذر كنند كه به طورمشترك شخصى را براى حجّ اجير كنند، كه در اين صورت مى توانند يك نفر را اجير نمايند كه به جاى آنها حجّ نمايد.
نیابت چند نفر از یک نفر در حج مستحبی و یک یا چند حج واجب
مسأله ۱۲۴ ـ نيابت چند نفر در يك سال از يك نفر ـ چه مرده باشد يا زنده، و چه نيابت با اجرت باشد يا بدون اجرت ـ براى حجّ مستحبى مانعى ندارد، و همچنين است در حجّ واجب اگر متعدد باشد، مانند اين كه شخصى ـ زنده و يا مرده ـ دو حجّ يا بيشتر به واسطه نذر ـ مثلا ـ بر او واجب شده باشد، و يا يكى حجة الاسلام و ديگرى حجّ واجب به نذر باشد، كه در اين صورت مى توان يك نفر را براى يك حجّ و ديگرى را براى حجّ ديگر اجير نمود.
و همچنين جايز است دو نفر را از طرف يك نفر اجير نمود، كه يكى حجّ واجب را از طرف او به جا آورد و ديگرى حجّ مستحبى را، بلكه جايز است دو نفر را از طرف يك نفر براى انجام يك حجّ واجب ـ مانند حجة الاسلام ـ از باب احتياط به جهت احتمال ناقص بودن حجّ يكى از آن دو، اجير نمود
نیابت در طواف مستحبی
مسأله ۱۲۵ ـ طواف از جمله مستحبات است، بنابراين نيابت در آن از طرف شخص مرده، يا زنده اى كه در مكّه نباشد، يا در مكّه باشد و خودش متمكّن از طواف نباشد، مانعى ندارد.
نائب و انجام عمرة مفرده برای خود بعد اعمال حج نیابی
مسأله ۱۲۶ ـ نايب مى تواند پس از فراغت از اعمال حجّ نيابى، عمره مفرده براى خود يا ديگرى به جا آورد، و همچنين مى تواند براى خود يا ديگرى طواف نمايد.
