تعريف مساقات
مسأله ۲۲۹۰ ـ اگر انسان با كسى قرارداد كند كه درختهاى ميوه اى را كه ميوه آن مال خود او است يا اختيار ميوه هاى آن با او است تا مدّت معيّنى به آن كس واگذار نمايد كه تربيت كند و آب دهد و به حصّه مشاعى كه قرار مى گذارند از ميوه آن بردارد ، اين قرارداد را مساقات مى گويند.
مساقات در درخت هايى كه مثل بيد و چنار ميوه نمىدهد
مسأله ۲۲۹۱ ـ معامله مساقات در درختهايى كه مثل بيد و چنار ميوه نمى دهد صحيح نيست ، و در مثل درخت حنا كه از برگ آن استفاده مى كنند اشكال دارد.
تحقق مساقات به صيغه و به واگذارى به قصد مساقات
مسأله ۲۲۹۲ ـ در معامله مساقات لازم نيست صيغه بخوانند ، بلكه اگر صاحب درخت به قصد مساقات آن را واگذار كند و كسى كه كار مى كند به همين قصد تحويل بگيرد ، معامله صحيح است.
شرايط مالك و كسى كه تربيت درختها را در به عهده مى گيرد
مسأله ۲۲۹۳ ـ مالك و كسى كه تربيت درختها را به عهده مى گيرد بايد عاقل و بالغ باشند ، و بايد كسى آنها را به ناحق اكراه نكرده باشد ، و نيز مالك شرعاً از تصرّف در مالش ممنوع نباشد ، مانند سفيه ـ كه مال خود را در كارهاى بيهوده مصرف مى كند ـ و كسى كه از طرف حاكم شرع از تصرّف در مال خود به جهت افلاس منع شده است ، و همچنين عامل درصورتى كه عملش مستلزم تصرّف در مالش باشد ، و مساقات با سفيه بدون اذن ولىّ جايز نيست.
مدت مساقات
مسأله ۲۲۹۴ ـ مدّت مساقات بايد معلوم باشد و كمتر از زمانى كه ميوه به دست مى آيد نباشد ، و اگر اوّل آن را معيّن كنند و آخر آن را موقعى قرار دهند كه ميوه آن سال حاصل مى شود ، صحيح است.
معلوم کردن سهم هركدام به نحو كسر مشاع
مسأله ۲۲۹۵ ـ بايد سهم هر كدام به نحو كسر مشاع مانند نصف يا ثلث حاصل باشد و اگر قرار بگذارند كه مثلا صد من از ميوه ها مال مالك و بقيّه مال كسى باشد كه كار مى كند ، معامله باطل است.
موقعى كه مىشود قرار مساقات بگذارند
مسأله ۲۲۹۶ ـ بايد قرار مساقات را پيش از ظاهر شدن ميوه بگذارند ، يا بعد از ظاهر شدن ميوه و پيش از رسيدن آن در صورتى كه كارى مانند آبيارى كه براى تربيت درخت و زياد شدن ميوه لازم است باقى مانده باشد ، و در غير اين دو صورت اگر چه احتياج به كارى مانند چيدن ميوه و نگهدارى آن داشته باشد ، معامله صحيح نيست ، بلكه اگر احتياج به آبيارى براى زياد شدن و بهتر شدن ميوه نداشته باشد ، هر چند كارى باشد كه براى تربيت درخت لازم است ، صحّت معامله محلّ اشكال است.
مساقات در ميوه هايى كه ريشه ثابت ندارند
مسأله ۲۲۹۷ ـ صحّت معامله مساقات در ميوه هايى كه ريشه ثابت ندارند ـ مانند بوته خربزه و خيار ـ محلّ اشكال است.
مساقات در درختى كه به آبيارى احتياج ندارد
مسأله ۲۲۹۸ ـ درختى كه از آب باران يا رطوبت زمين استفاده مى كند و به آبيارى احتياج ندارد ، اگر در زياد شدن يا بهتر شدن ميوه به كارهاى ديگر ، مانند بيل زدن و كود دادن محتاج باشد ، مساقات در آن صحيح است.
مواردى كه مى شود مساقات را به هم بزنند و موارد اجبار حاكم شرع
مسأله ۲۲۹۹ ـ دو نفرى كه معامله مساقات كرده اند با رضايت يكديگر مى توانند معامله را به هم بزنند ، و نيز اگر در ضمن قرارداد مساقات شرط كنند كه هر دو يا يكى از آنان حق به هم زدن معامله را داشته باشد ، مطابق قرارى كه گذاشته اند به هم زدن معامله اشكال ندارد ، و اگر در ضمن معامله مساقات شرطى كنند و به آن شرط عمل نشود ، كسى كه به نفع او شرط كرده اند مى تواند معامله را به هم بزند ، و همچنين مى تواند ـ مثل ساير موارد شروط ـ طرف مقابل را به وسيله حاكم شرع به وفاى به شرط اجبار كند.
از دنیا رفتن مالک در مساقات
مسأله ۲۳۰۰ ـ اگر مالك بميرد ، معامله مساقات به هم نمى خورد و ورثه اش به جاى او هستند.
از دنیا رفتن كسى كه تربيت درختها به او واگذار شده
مسأله ۲۳۰۱ ـ اگر كسى كه تربيت درختها به او واگذار شده بميرد ، چنانچه در عقد شرط نكرده باشند كه خودش آنها را تربيت كند ، ورثه اش به جاى او هستند ، و اگر خودشان عمل را انجام ندهند و اجير هم نگيرند ، حاكم شرع از مال ميّت اجير مى گيرد و حاصل را بين ورثه ميّت و مالك قسمت مى كند ، و اگر قرارداد كرده باشند كه خود او درختها را تربيت كند ، با مردن او معامله به هم مى خورد.
مساقات باطل
مسأله ۲۳۰۲ ـ اگر شرط شود كه تمام حاصل براى مالك باشد ، مساقات باطل است و ميوه مال مالك مى باشد ، و كسى كه كار مى كند نمى تواند مطالبه اجرت نمايد ، ولى اگر باطل بودن مساقات به جهت ديگرى باشد ، مالك بايد مزد آبيارى و كارهاى ديگر را به مقدار معمول به كسى كه درختها را تربيت كرده بدهد ، و چنانچه مقدار معمول بيشتر از مقدار قرارداد باشد ، لزوم دادن زيادى محلّ اشكال است ، و احوط صلح است.
تعريف مغارسه و احكام آن
مسأله ۲۳۰۳ ـ اگر زمينى را به ديگرى واگذار كند كه در آن درخت بكارد و آنچه عمل مى آيد مال هر دو باشد ، اين معامله ـ كه آن را مغارسه گويند ـ باطل است ، پس اگر درختها مال صاحب زمين بوده ، بعد از تربيت هم مال اوست ، و بايد مزد كسى كه آنها را تربيت كرده بدهد ، مگر اين كه اجرت بيشتر از سهمى باشد كه براى عامل معيّن شده كه در اين صورت لزوم دادن زيادى محلّ اشكال و احتياط در صلح است ، و اگر مال كسى بوده كه آنها را تربيت كرده ، بعد از تربيت هم مال اوست ، و مى تواند آنها را بكند ، ولى گودالهايى را كه به واسطه كندن درختها پيدا شده بايد پُر كند و اجاره زمين را از روزى كه درختها را كاشته به صاحب زمين بدهد ، مگر اين كه اجاره زمين از سهمى كه از تربيت درختها براى مالك معيّن شده بيشتر باشد ، كه در اين صورت لزوم دادن زايد محلّ اشكال و احوط صلح است.
و مالك هم مى تواند او را ملزم نمايد كه درختها را بكند ، و اگر به واسطه كندن درخت عيبى در آن پيدا شود چيزى بر صاحب زمين نيست ، ولى اگر خود صاحب زمين درختها را بكند و عيبى در آنها پيدا شود ، بايد تفاوت قيمت آنها را به صاحب درخت بدهد و صاحب درخت نمى تواند او را ملزم كند كه ـ با اجاره يا بدون اجاره ـ درخت را در زمين باقى بگذارد ، و همچنين صاحب زمين نمى تواند صاحب درختها را ملزم نمايد كه ـ با اجاره يا بدون اجاره ـ درختها در زمين او بماند.
